Piramida maslowa

Gdy jesteś głodny, z reguły skupiasz się właśnie na tym. Czujesz głód, a stan ten Cię irytuje. Marzysz o tym, by wreszcie znaleźć chwilę i zjeść obiad. Często bywa tak, że trudno Ci się skupić na czymkolwiek innym. Im bardziej głodny jesteś, tym bardziej potrzeba zaspokojenia głodu jest bardziej paląca i tym bardziej pochłania Twoje myśli. Dzieje się tak dlatego, że nie jesteś w stanie skupić się na zaspokajaniu innych potrzeb i wykonywaniu obowiązków, bo głód, potrzeba bardzo naturalna i wręcz fizjologiczna ma pierwszeństwo w zaspokajaniu. Jeśli ktoś nie je to umiera. Dotyczy to tak ludzi, jak i zwierząt. Dlatego praprzodkowie człowieka spędzali mnóstwo czasu na pozyskiwanie pożywienia lub planowanie jego zdobycia. Dlatego też zwierzęta poświęcają mnóstwo energii na zdobycie pożywienia – zwłaszcza, gdy nie są domowymi pupilami i jedzenie po prostu nie pojawia się w ich miskach. Gdy już zaspokoisz głód możesz zająć się innymi sprawami i osiągnąć w życiu znacznie większy komfort. Wszystko to wypływa z Twoich potrzeb. Już dawno temu zauważono, że niektóre potrzeby, gdy nie są zaspokojone, wychodzą na pierwszy plan, kosztem innych potrzeb. Teoria potrzeb Abrahama Maslowa pomaga to systematyzować i lepiej zrozumieć to, czym jest potrzeba i jak determinuje ona rozwój człowieka.

Czym jest potrzeba?

Istnieje całe mnóstwo definicji tego, czym w istocie jest potrzeba. Każdy naukowiec, który pochylał się nad tym tematem podchodził do niego nieco inaczej, dochodził do pewnych wniosków i ujmował je w swoją własną definicję.

W ogólnym, najbardziej powszechnym znaczeniu potrzeba to subiektywne odczucie braku zaspokojenia konkretnych i ważnych warunków. W psychologicznym ujęciu za potrzebę uważa się coś, co jeśli nie zostanie zaspokojone, nie pozwoli człowiekowi na rozwinięcie swoich umiejętności, osiągnięcie lub utrzymanie ważnych dla niego celów i konkretnego stanu.

W najprostszym rozumieniu – jeśli czegoś potrzebujesz, to znaczy, że tego nie masz lub masz tego za mało, a potrzebujesz tego, by funkcjonować – albo w ogóle, albo po prostu na lepszym poziomie niż ten, który udało Ci się osiągnąć w danym momencie.

Nad teorią potrzeb pochylano się już wiele tysięcy lat temu. Jednym z pierwszych filozofów, którzy się zajmowali potrzebami był Epikur. Uważał on, że dobro to przyjemność, a szczęście w życiu osiąga się wtedy, gdy suma przyjemności jest większa od ogólnej sumy cierpienia w życiu. Uważał też jednak, że kluczem do szczęścia jest ograniczanie swoich potrzeb, w myśl, że jeśli coś masz, możesz to stracić, a utrata spowoduje u Ciebie cierpienie. Ruch ten znany jest do dzisiaj i zwany epikureizmem.

Później już w mniejszym stopniu skupiano się na potrzebach ludzki. Średniowiecze i barok zwracały się raczej ku Bogu i były teocentryczne w swej istocie. Średniowiecze nazywano wręcz wiekami ciemnymi, a potrzeby człowieka, choć nadal istniały, nie stanowiły większego przedmiotu badań uczonych. Podobnie było w baroku.

Zmianę przyniosło dopiero Oświecenie. To właśnie wtedy postawiono na antropocentryzm, rezygnując z teocentryzmu. Już nie Bóg znajdował się w centrum wszystkiego, tylko właśnie człowiek – jego myśli, emocje i właśnie potrzeby.

Denis Diderot skupiał się przede wszystkim na tym, jak państwo i ludzkie potrzeby kreują wspólne relacje na linii rządzący-obywatele. Diderot stawiał na indywidualizm, choć nadal podkreślał konieczność życia w społeczeństwie. Uważał bowiem, że potrzeba przynależności i samorealizacji leżą u biologicznych podstaw egzystencji ludzkiej i bez tego człowiek nie będzie w stanie osiągnąć nic. Łączył on umysł i emocje, nie oddzielał ich od siebie, jak inni badacze. Twierdził bowiem, że człowiek z natury dąży do zaspokojenia swoich potrzeb umysłowych, emocjonalnych i cielesnych.

Pierwszą w ogóle próbę sklasyfikowania potrzeb podjął niemiecki socjolog i filozof Erich Fromm. W toku swoich badań nas współczesnym mu społeczeństwem amerykańskim, w oparciu o własne doświadczenia, naznaczone piętnem wojen światowych i przeanalizowanie doktryny, która stała za ideą nazizmu, udało mu się wyodrębnić aż osiem kategorii potrzeb. Są to potrzeby:

• Powiązań

• Transcendencji

• Zakorzenienia

• Tożsamości

• Systemu orientacji

• Stymulacji i ekscytacji

• Jedności

• Efektywności

Fromm wychodził z założenia, że wszystkie problemy ludzkości biorą się z powodu oddalenia od natury i rozluźnienia więzi społecznych. Wierzył też, że zbyt dużo wolności prowadzi do nadmiaru lęków, z którymi trudno sobie poradzić. I choć jego sztandarowe dzieło nosi tytuł „Ucieczka od wolności” Fromm wskazywał też na to, że zbyt mało wolności prowadzi do jeszcze większego lęku i zagubienia – co sam Fromm mógł obserwować na przykładzie nazizmu i tego, co działo się podczas II wojny światowej.

Poza Frommem teorią potrzeb zajmowali się też inni badacze. A najsłynniejszym z nich okazał się Abraham Maslow – amerykański psycholog, uważany za czołowego i jednego z najważniejszych przedstawicieli psychologii humanistycznej. Przez lata pracował też Brooklyn College, gdzie był niezwykle cenionym i lubianym profesorem o niestandardowym podejściu do nauki. Choć można by o nim i jego pracach napisać naprawdę wiele, warto zapamiętać przede wszystkim to, że najbardziej znany był ze swojej teorii potrzeb i motywacji człowieka.

Czym jest piramida potrzeb Maslowa?

Teoria potrzeb i motywacji człowieka to zdecydowanie opus magnum Abrahama Maslowa i coś, z czego założeniami na pewnym etapie swojego życia i edukacji spotkał się każdy człowiek. Choć najprawdopodobniej nie było to pod tą konkretną nazwą. Dużo większe prawdopodobieństwo jest tego, że usłyszałeś o piramidzie potrzeb Maslowa. I tym właśnie w uproszczeniu jest ta teoria. Choć, warto nadmienić, sam Maslow nigdy nie posługiwał się określeniem „piramida” – zostało ono nadane później, by uprościć teorię i przedstawić ją w przystępnej nie tylko dla innych naukowców i zrozumiałej formie.

Zgodnie z graficzną formą, zaspokajanie potrzeb odbywa się od dołu – od najniższych pięter piramidy, by piąć się coraz wyżej po stopniach. Nie można ominąć żadnego dolnego piętra, by móc piąć się wyżej.

Sama teoria powstała w 1943 roku i była dziełem Abrahama Maslowa. Za graficzne jej przedstawienie z kolei odpowiedzialni byli Keith Davis, który zrobił to w 1957 roku i Charles McDermid, który zrobił to trzy lata później. I to właśnie jemu udało się rozpropagować graficzną ideę teorii potrzeb Maslowa i sprawić, że stała się ona popularna wśród ludzi. Popularność ta zresztą trwa do dziś, nawet jeśli na przestrzeni lat spotkała się z krytyką i wybuchały wokół niej rozmaite spory. A jakie potrzeby wyróżnił Maslow?

Potrzeby najniższego rzędu – potrzeby fizjologiczne

Potrzeby fizjologiczne to te, które wypływają bezpośrednio z funkcjonowania ludzkiego organizmu. To też podstawa teorii potrzeb Maslowa. Do potrzeb fizjologicznych zalicza się potrzebę jedzenia, picia, snu, prokreacji czy oddychania. Warto zauważyć, że z tego zestawu tylko niezaspokojona potrzeba prokreacji nie doprowadzi do śmierci z wycieńczenia. Jednak można o tym też pomyśleć w dłuższej perspektywie – prokreacja jest konieczna do przekazania genów i przetrwania całego gatunku ludzkiego.

Niektórzy posuwają się też nieco dalej i do potrzeb fizjologicznych zaliczają potrzebę posiadania ubrań i potrzebę posiadania domu. Jeśli człowiek ma co jeść, ma gdzie mieszkać i posiada ubrania i jest mu ciepło, może zacząć zaspokajać inne swoje potrzeby.

Potrzeba bezpieczeństwa

Kolejnym piętrem piramidy Maslowa jest potrzeba bezpieczeństwa. Człowiek chce być bezpieczny przed zagrożeniami, które mogą na niego czyhać. I choć sama ta potrzeba mogłaby okazać się łatwa do spełnienia, to jednak warto pamiętać, że już sam Maslow wymieniał kilka rodzajów bezpieczeństwa.

Ludzie chcą czuć się bezpiecznie przed innymi ludźmi – nikt nie chce przecież zostać skrzywdzonym przez drugą osobę lub stracić swoich rzeczy, bo ktoś je zabierze dla siebie. Istnieje też jednak, poza bezpieczeństwem osobistym, bezpieczeństwo ekonomiczne. Ono pozwala zabezpieczyć się finansowo przed rozmaitymi wypadkami losowymi i poradzić sobie nawet w trudnych sytuacjach. Do potrzeb bezpieczeństwa zalicza się też potrzebę zdrowia – choroba, kontuzja, wypadek, uszczerbek na zdrowiu – to wszystko jest w stanie zachwiać bezpieczeństwem danej osoby.

Potrzeba przynależności i miłości

Na kolejnym piętrze znajduje się potrzeba przynależności i miłości. Człowiek jest stworzeniem stadnym i nie jest w stanie na dłuższą metę funkcjonować bez innych ludzi. Każdy człowiek chce kochać i być kochanym. Mowa tu nie tylko o miłości romantycznej, ale po prostu o miłości we wszystkich wydaniach – miłość ma różne oblicza i wszystkie są istotne.

Potrzeba przynależności i akceptacji też jest bardzo istotna i znajduje się na tym samym piętrze. Każda osoba chce czuć się akceptowana, chce czuć, że istnieje jakaś grupa, do której przynależy. W najwęższym znaczeniu może to być po prostu rodzina, ale w szerszym też wszelkiego rodzaju organizacje, w tym również organizacje religijne, subkultury, grupy zawodowe, sportowe czy grupy zrzeszające rozmaitych hobbystów.

Potrzeba uznania i szacunku

Poziom wyżej znajdują się uznanie i szacunek. Gdy zaspokojone zostały potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa, gdy dana osoba znalazła już grupę lub grupy, z którymi może się utożsamiać i do której może przynależeć, potrzebuje też szacunku i uznania ze strony ludzi. Już nie tylko przynależność wchodzi w grę, w tym momencie pojawia się potrzeba bycia docenionym.

Człowiek chce być doceniany przez innych ludzi – tych, na których im najbardziej zależy, ale też szerszego grona społecznego. Każdy chce być szanowany i cieszyć się uznaniem. Jednak nie tylko inni ludzie są w stanie zaspokoić tę potrzebę. Tutaj znajduje się też potrzeba szacunku i uznania, które każdy człowiek chce czuć w stosunku do samego siebie. Zdrowa samoocena, poczucie, że wykonuje się dobrą pracę – to wszystko bardzo ważne i znajduje się właśnie na tym, czwartym już poziomie.

Potrzeba najwyższego rzędu – potrzeba samorealizacji

Na samym szczycie piramidy potrzeb Maslowa znajduje się potrzeba samorealizacji. Gdy wszystkie potrzeby znajdujące się na niższych piętrach zostaną w pełni zaspokojone, człowiek – w myśl tej teorii – może zacząć myśleć o rozwoju osobistym. W tym momencie człowiek czuje pęd do zdobywania wiedzy, rozwoju siebie i zmienianiu świata na lepsze.

Maslow tutaj umieścił też potrzeby kulturalne i estetyczne. Człowiek, który znajduje się już na szczycie piramidy potrzeb Maslowa, pragnie otaczać się pięknymi rzeczami i doświadczać pięknych, interesujących rzeczy. Chodzić do kina, teatru, na różnorodne pokazy kulturalne, do muzeum czy galerii sztuki.

Spory wokół teorii piramidy potrzeb Maslowa – dodatkowe piętra

Piramida potrzeb Maslowa od lat jest rozpatrywana przez badaczy, dlatego nie trudno się domyślić, że padała tez ofiarą krytyki i kontrowersji. Najczęstsze dyskusje dotyczyły liczby pięter. Najpopularniejsza wersja ma ich pięć, ale pojawiają się głosy, że powinno być ich siedem lub nawet osiem. Wśród dodatkowych pięter wymienia się:

• Potrzeby poznawcze – potrzeba zaspokajania własnej ciekawości, zdobywania wiedzy, uczenia się nowych rzeczy, a także potrzeba głębszego rozumienia świata

• Potrzeby estetyczne – potrzeby poszukiwania i doświadczania piękna, szukanie doskonałości i piękna w otaczającym świecie i różnych jego aspektach

• Potrzeby transcendencji – tutaj mieszczą się potrzeby niematerialne. Dla niektórych to potrzeba więzi z bogami z wyznawanej przez siebie religii, dla innych głębokie doznania związane z aktywnością seksualną czy obcowaniem z przyrodą. W tym miejscu mieszczą się wszystkie potrzeby, które wykraczają poza Twoją jaźń i dotykają głębszych kwestii, łącznie z osiągnięciem wyższych stanów świadomości.

Istnieje też krytyka samego faktu klasyfikacji potrzeb. Niektórzy sądzą, że nie można tego ujednolicać i przykładać tej samej miary do całego społeczeństwa. Wskazują też, że teorię Maslow wysnuł na podstawie badań dość wąskiej grupy ludzi i przy innej grupie badawczej mógłby dojść do zupełnie innych wniosków.

Sam Maslow zresztą w swoim dziele wskazywał też na momenty, w którym hierarchia może być zaburzona. Twierdził bowiem, że u osób, które żyją w chronicznej nędzy i ubóstwie, potrzeby wyższego rzędu mogą być już stale przytłumione i nie być w stanie wybrzmieć nawet, gdy potrzeby niższego rzędu zostaną zaspokojone.

Wskazywał też na przykład artystów i innych twórców, którzy mogą tworzyć nie tylko po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu, ale też mimo braku zaspokojenia tych potrzeb. W końcu istnieje nawet stare porzekadło, które mówi, że płodny pod względem twórczym artysta to artysta, który jest głodny.

Istnieją też przecież ludzie, którzy dla idei, którą wyznają, są w stanie poświęcić wszystko i nie zaspokajać potrzeb niższego rzędu. Istnieją w końcu ludzie, którzy dla idei porzucają własną potrzebę bezpieczeństwa i oddają za nią życie czy też osoby, które w obronie idei podejmują się strajków głodowych.

Nie wszyscy też muszą mieć wykształconą w sobie potrzebę miłości i przynależności, z powodu różnorodnych zaburzeń, traumatycznych doświadczeń życiowych czy dlatego, że wykształciła się w nich osobowość psychopatyczna.

Wykorzystanie hierarchii potrzeb Maslowa w innych dziedzinach życia

Teoria potrzeb Maslowa wcale nie jest tylko teoretycznym rozważaniem psychologów i innych naukowców, którzy zajmują się pokrewnymi dziedzinami wiedzy. To coś, co z powodzeniem stosowane jest w życiu codziennym w rozmaitych branżach i na wiele różnych sposobów. Dlatego warto ją znać, by zauważać pewne mechanizmy w otaczającym Cię świecie i wiedzieć, w jaki sposób inni ludzie, dzięki wykorzystaniu teorii potrzeb Maslowa chcą na Ciebie wpłynąć.

Opieka zdrowotna

Opieka zdrowotna, zarówno ta dotycząca zdrowia fizycznego, jak i psychicznego, jest naprawdę bardzo ważna dla ludzi. Już sama choroba jest w stanie bardzo mocno zachwiać hierarchią potrzeb – utrata zdrowia to utrata bezpieczeństwa, które dana osoba chciałaby bardzo mocno odzyskać. Utrata zdrowia i konieczność podjęcia leczenia powoduje też brak zaspokojenia innych potrzeb.

Czasami problemy zdrowotne sprawiają, że dana osoba nie może już uczestniczyć w spotkaniach danej grupy – alpinista po złamaniu kręgosłupa nie może wybrać się na kolejną wyprawę, osoba, która zachorowała na nowotwór i musi przyjmować chemioterapię i inne formy leczenia, nie może wyruszyć na kilkumiesięczną podróż po Europie. Wymieniać można bardzo długo – choroba często sprawia, że trzeba z czegoś zrezygnować.

Zdarza się też tak, że choroba zmusza do zrezygnowania z czegoś – osoba chora na depresję może nie mieć motywacji do zaspokajania swoich potrzeb, inne zaburzenia psychiczne z kolei mogą doprowadzić do tego, że ktoś utraci zaufanie do swojej rodziny czy zacznie odczuwać silny, paraliżujący lęk przed kontaktami z ludźmi.

Bardzo utrudniona, czasami też wręcz niemożliwa z powodu bólu i innych ograniczeń jest potrzeba samorealizacji. U dzieci pojawia się też silny deficyt potrzeby miłości i przynależności, zwłaszcza, gdy leczenie oddziela je od rodziny i zmusza do przebywania w nieznanym środowisku.

Świadomość tego wszystkiego pomaga w procesie terapii i zdrowienia danej osoby. Przedstawiciele służby zdrowia powinni zdawać sobie sprawę ze wszystkich deficytów potrzeb i zachwiania ich hierarchii u pacjentów jest realnym i poważnym problemem. Do każdego procesu leczenia najlepiej bowiem podchodzić w sposób holistyczny. Bardzo ważne jest tez nawiązanie więzi pomiędzy lekarzami i pielęgniarkami a chorymi, zwłaszcza chorymi dziećmi, które bardzo potrzebują poczucia bezpieczeństwa i przynależności.

Edukacja

Według Maslowa każdy jest uczniem i każdy jest nauczycielem w zależności od konkretnej sytuacji, a edukacja to proces, który wcale nie kończy się na szkołach, ale trwa całe życie. Dlatego proces uczenia i potrzeby są ze sobą nierozerwalnie związane. Maslow wskazywał na to, że należy znać potrzeby ucznia, by wiedzieć jak pomóc mu je zaspokoić i jak opracować idealny do tego program.

Bardzo ważna była dla niego gotowość. Zarówno nauczyciel, jak i uczeń mieli szansę z całego procesu wynieść mnóstwo korzyści, ale musieli być gotowi do tego, by zaspokoić swoje potrzeby nauki i bycia nauczanym. A żeby byli gotowi do zaspokajania tych potrzeb musieli być też ich świadomi. Na bazie teorii potrzeb Maslowa powstało wiele technik skutecznego uczenia się.

Reklama

Mnóstwo reklam odwołuje się do potrzeb ludzi i sposobów ich zaspokojenia. Jeśli się nad tym zastanowisz z pewnością wymienić co najmniej kilka takich reklam, które widziałeś w ostatnim czasie i które odwoływały się do teorii potrzeb Maslowa.

Oczywiście, na pierwszy plan wysuwają się reklamy, które odwołują się do jednej z potrzeb fizjologicznych. Chodzi oczywiście o seks. Reklamy ociekające seksem, nagością i erotyzmem można znaleźć w praktycznie każdej branży, co czasami wygląda wręcz groteskowo, jednak nie można zaprzeczyć prostemu stwierdzeniu – seks sprzedaje, jest skuteczną formą reklamy w wielu sytuacjach.

Jednak reklamy odwołują się nie tylko do potrzeb seksualnych. Odwołują się też do potrzeb bezpieczeństwa – tutaj można wymienić wszelkie reklamy produktów i usług, które mają na celu zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa danego człowieku.

Jeszcze inne reklamy odwołują się do potrzeb szacunku i uznania – w tym przypadku można wymienić wszelkie reklamy biżuterii, luksusowych samochodów i innych luksusowych produktów. Czasami pojawiają się też reklamy, które niby odwołują się do zaspokojenia jednej potrzeby, ale odwołują się przy tym do innej potrzeby. Jak wszystkie reklamy batoników czy innych produktów żywieniowych, które odwołują się do seksu lub produkty żywieniowe, które odwołują się do potrzeby przynależności.

Zarządzanie zasobami ludzkimi

Bardzo dużo z teorii potrzeb Maslowa czerpią również techniki zarządzania zasobami ludzkimi. Było to szczególnie widoczne w latach 60. i 70. XX wieku. Wtedy wykształcił się nowy nurt biznesu – taki, który nastawiony był na ludzi.

Abraham Maslow uważał, że najlepszy, optymalny sposób rozwoju człowiek osiąga w momencie, w którym organizacje rozumieją ludzkie potrzeby wynikające z holistycznej natury człowieka. W myśl tej teorii skupienie się na ludziach w prowadzeniu i rozwoju biznesu miało przynieść też całkiem wymierne zyski finansowe.

Maslow obserwował i badał ten nowy grunt i udało mu się przenieść swoją teorię na ten nowy, bardzo specyficzny grunt. Opracował trzydzieści sześć warunków wstępnych, które powinny zostać spełnione przez organizację, by mogła ona dobrze funkcjonować. Całkiem sporo tych założeń współczesnym ludziom mogą się już wydawać zupełnie oczywiste, ale w tamtych czasach wcale nie były oczywiste. Chodzi o założenia, że wszyscy ludzie chcą być w pracy doceniani, potrzebni i pożyteczni, a także szanowani w swoim miejscu pracy i chcą móc się tam rozwijać i osiągać kolejne sukcesy.

Psychoterapia

Dzięki swojej teorii potrzeb Maslow stworzył solidne fundamenty pod psychoterapię humanistyczną, którą w późniejszym okresie opracował Carl Rogers. Zgodnie z jej założeniami to terapeuta ma pozostawać aktywny w toku psychoterapii, ale nie może przewodzić w tej relacji i wskazywać rozwiązań. To sam pacjent (w psychoterapii humanistycznej nazywany Klientem) jest odpowiedzialny za swoje życie i to on sam podejmuje decyzje. Terapeuta może jedynie wskazać mu kierunek pozytywnych działań, ale nie może wpływać na same działania.

Dzięki Maslowowi też pojawiła się teoria czwartej siły w psychologii, która ostatecznie zyskała miano psychologii transpersonalnej. W myśl tych założeń osobowość człowieka była rozpatrywana jako pewien akcent wynikający z natury psychologicznej. Nie była więc uważana za swoisty model osobowości, ale za sposób dociekania zasadniczej natury egzystencji.

Artykuł został merytorycznie zweryfikowany przez:

Monika Perkowska

Psycholog, Psychoterapeuta

Na stronie internetowej Psychoterapiacotam.pl, przykładamy wagę do udostępniania jedynie sprawdzonych, rzetelnych informacji dotyczących objawów i profilaktyki chorób, ponieważ jesteśmy przekonani, że rozwijanie świadomości i wiedzy w tej dziedzinie wspomoże długotrwałe utrzymanie zdrowia. Należy jednak zwrócić uwagę, że ten artykuł nie jest poradą lekarską i nie może zastąpić diagnostyki ani konsultacji z lekarzem lub specjalistą psychologiem psychoterapeutą.

Poszukujesz specjalisty do rozwoju osobistego ? Potrzebujesz pomocy w rozwiązaniu trudności emocjonalnych ?

SKONTAKTUJ SIĘ Z NAMI !

Poradnia CO tam? to skuteczna psychoterapia dla osób w każdym wieku. Dzięki znakomitej wiedzy i wieloletniemu doświadczeniu naszych specjalistów pomagamy skutecznie. Obdarzamy naszych pacjentów ogromną dozą zrozumienia, empatii i szacunku dla trudności, z jakimi się mierzą.

Pomożemy w doborze najlepszego specjalisty i znajdziemy możliwie najszybszy termin.

+48 22 307 50 37

Możesz również umówić samodzielnie wizytę w gabinecie, do twojej dyspozycji są aż 5 placówek w Warszawie,  lub sesję online.

Umów wizytę Kontakt

• Powiązane

Wysoka wrażliwość emocjonalna

Syndrom odrzucenia

Osobowość zależna

Wypalenie życiowe

Osobowość anankastyczna

Kryzys emocjonalny – jak sobie poradzić

Lęk przed małżeństwem – co to jest gamofobia

Zespół Kehrera – wdowia choroba