Terapia schematów – na czym polega?

Czym jest terapia schematów?

Terapia schematów to jedna z nowszych form terapii. Została opracowana przez Jeffreya Younga oraz jego współpracowników. To nowe, integracyjne podejście do psychoterapii. Choć podejście jest nowe, to jest coraz bardziej popularne. Istnieje też całkiem sporo badań na temat tej metody i jej skuteczności, które wskazują na bardzo pozytywne aspekty tej metody. Dlatego choć metoda należy do nowszych już znalazła miejsce wśród nurtów psychoterapeutycznych i wszystko wskazuje na to, że popularność będzie tylko rosła.

Terapia schematów wyrasta na pniu terapii poznawczo-behawioralnej, jednak czerpie też z wielu innych nurtów – koncepcji skoncentrowanej na osobie, terapii Gestalt, teorii przywiązania Bowlby’ego, teorii relacji z obiektem czy analizy transakcyjnej Berne’a. Inaczej też niż w terapii poznawczo-behawioralnej, terapia schematów nacisk kładzie przede wszystkim na technikach skoncentrowanych na emocjach oraz na dużo większą rolę relacji terapeutycznej. Terapia schematów kładzie nacisk na emocje i rozwiązywanie oraz opracowywanie problematycznych kwestii w tym zakresie. Terapia schematów zakłada bowiem, że zmiana, która występuje w funkcjonowaniu poznawczym nie musi od razu zakładać, że od razu zachodzi poprawa w zakresie regulacji emocji danej osoby.

Kluczowym dla terapii schematów jest założenie, że w życiu każdego człowieka tworzą się określone schematy i ma to miejsce już na wczesnym etapie dzieciństwa. Czym jest schemat? Żeby to w pełni zrozumieć najlepiej jest przyjrzeć się konkretnym przykładom.

Gdy Ewa miała pięć lat jej rodzice rozwiedli się, a ojciec nie był zainteresowany utrzymaniem kontaktu z córką ani nawet regularnym płaceniem alimentów. Ewa wraz z mamą, starszym bratem i młodszą siostrą, musiały przenieść się do mieszkania babci. Babcia nie była człowiekiem łatwym w obyciu. Była osobą apodyktyczną i podporządkowującą sobie wszystkich. Wywierała na Ewie i reszcie rodziny presję. Dawała dach nad głową, a więc Ewa z mamą i rodzeństwem byli od niej zależni. Gdy mama wyjechała za granicę, by zarabiać pieniądze i móc się uniezależnić, Ewa wraz z rodzeństwem została z babcią.

Babcia wymuszała bezwzględne posłuszeństwo krzykiem, szantażami emocjonalnymi, a nierzadko nawet rękoczynami. Ewa szybko nauczyła się, że najlepsze, co może zrobić, to zacząć babci przytakiwać. To pomagało jej przetrwać, a gniew babci nie spadał też na resztę rodzeństwa. Czasami widziała jak brat się buntował, krzyczał i próbował sprzeciwić się babci, ale takie zachowanie nie przynosiło żadnych pozytywnych rezultatów. Mama podczas rozmów przez telefon zawsze kazała nie denerwować babci. Babcia miała więc ogromną przewagę, a przy tym za przejaw nieposłuszeństwa jednego z rodzeństwa, potrafiła ukarać wszystkich.

Ewa szybko zrozumiała, że nie ma sensu się przeciwstawiać, że receptą na spokój w domu będzie podporządkowywanie się. Wypracowała więc w sobie taki schemat, który pomógł jej przetrwać.

Teraz Ewa jest już dorosłą kobietą i założyła nawet własną rodzinę. Jest żoną i matką. Nadal jednak nie jest w stanie zerwać z tym, co wyniosła z dzieciństwa. Nadal stara się za wszelką cenę zadowolić swoje otoczenie, nie mówi o swoich pragnieniach i potrzebach, skupiając się wyłącznie na innych ludziach. Nie potrafi odmawiać, nie potrafi postawić zdrowych granic i zawsze stara się, by wszyscy wokół byli szczęśliwi. Nawet jeśli nie ma na coś ochoty, nie ma czasu czy jest zwyczajnie zmęczona lub zajęłaby się czymś innym. Jej życie kręci się wokół zaspokajania potrzeb jej rodziny, a jej potrzeby nie mają dla niej znaczenia.

Jest jeszcze Paweł. Paweł bardzo chciałby wejść w poważny związek. Z dzieciństwa jednak wyciągnął przekonanie, że nie jest wart miłości. Jego rodzice byli bardzo wymagający i nie dali Pawłowi przekonania, że kochają go warunkowo. Paweł już na etapie bardzo wczesnego dzieciństwa zrozumiał, że musi zasłużyć na miłość i nigdy nie będzie wystarczająco dobry. Teraz każdy jego związek kończy się bardzo szybko. Paweł garnie do nowopoznanych osób, bardzo się angażuje, chce nadrobić wszystkie braki emocjonalne i zaspokoić swoją potrzebę bliskości. Takie związki bardzo szybko się wypalają i Paweł zostaje sam. Nawet gdy kiedyś miał szansę na zupełnie inny scenariusz – sam doszedł do wniosku, że nie jest godny miłości i niedługo na pewno zostanie porzucony. Do rozwinięcia relacji nie doszło.

Widzisz w obu tych przykładach pewne powtarzające się wzorce zachowań? To właśnie jest schemat. Schemat nie zawsze jest czymś złym – człowiek jest w stanie w toku życia wypracować sobie zdrowe, jak najbardziej pożądane schematy postępowania. Jednak może dojść też do wykształcenia się wzorców jak najbardziej negatywnych. Schematy te rządzą życiem danego człowieka. Człowiek wytwarza je, by poradzić sobie w życiu zależnie od okoliczności, w których przyszło mu żyć.

Tryby schematów

Tryby schematów, zwane w literaturze fachowej po prostu w skrócie trybami, to swoiste wzorce myślenia, zachowania czy odczuwania, które są względnie niezależne od siebie nawzajem. Tryby aktywowane są przez stany emocjonalne, a dana osoba może się pomiędzy konkretnymi schematami „przełączać” w zależności od okoliczności i stanu emocjonalnego, w którym dana osoba się znajduje. Jeffrey Young wraz ze współpracownikami, gdy opracowywał całą teorię, początkowo wyróżnił dziesięć podstawowych trybów, które przypisane były do czterech różnych kategorii. Jakie to kategorie?

• Tryby dziecięce

• Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie

• Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

• Zdrowy Dorosły

Sam obraz schematów można scharakteryzować. Do trybów dziecięcych zalicza się:

• Impulsywne Dziecko – ten tryb pozwala na rozładowanie wszystkich, zablokowanych wcześniej emocji. Rozładowanie ma charakter nagły, impulsywny właśnie i ma na celu zaspokojenie własnych potrzeb. Nader często nie są to potrzeby podstawowe, tylko chwilowe zachcianki. Osoba w tym trybie nie jest w stanie przewidzieć negatywnych konsekwencji swoich poczynań, a przy tym nie potrafi także odroczyć w czasie gratyfikacji

• Niezdyscyplinowane Dziecko – dyskomfort i brak satysfakcji są wystarczającym powodem, by porzucić wykonywane zadanie. Taka osoba nie jest w stanie dokończyć zadania, które jest nawet konieczne do wykonania, ale jest odbierane jako nudne i frustrujące. Taka osoba łatwo się poddaje i najłatwiej porównać je do rozpieszczonego dziecka.

• Złoszczące Się Dziecko – w tym przypadku osoba czuje bardzo silną złość. Jest niecierpliwa, może czuć się też upokorzona, zdradzona czy porzucona. Wszystkie te negatywne emocje biorą się z faktu, że podstawowe potrzeby danej osoby nie są zaspokojone. Buntuje się przeciwko niesprawiedliwości, która ją dotyka. Złości się bardzo intensywnie, właśnie jak dziecko.

• Rozwścieczone Dziecko – to stan bardzo podobny, ale o wiele bardziej intensywny. Tutaj osoba traci nad sobą kontrolę. Może też, inaczej niż w trybie Złoszczącego Się Dziecka, atakować innych czy przejawiać zachowania obraźliwe lub niszczące. Może te uczucia kierować w stronę innych lub w swoją własną – zupełnie tak samo jak dziecko, które w ataku wściekłości niszczy własne rzeczy

• Uparte Dziecko – w tym przypadku osoba się złości, ale nie wyraża tego otwarcie. Jedynie uparcie tkwi w swoich przekonaniach i oczekiwaniach, nawet jeśli dla innych nie mają one sensu i postrzegane są jako nielogiczne.

• Samotne Dziecko – tutaj osoba czuje wewnętrzną emocjonalną pustkę. Czuje się porzucona, niekochana i niewarta w ogóle miłości

• Upokorzone Dziecko – w tym przypadku pacjent też jest samotny, ale bardziej czuje się upokorzony i zawstydzony samym sobą. Czuje się wykluczony i gorszy od innych

• Zależne Dziecko – obowiązki osoby dorosłej są na tyle przytłaczające, że dana osoba czuje się nieporadna i szuka kogoś, kto weźmie za nią odpowiedzialność i udzieli wsparcia emocjonalnego

• Porzucone i Maltretowane Dziecko – tutaj pojawia się przejmujący smutek, rozpacz, poczucie porzucenia, strachu czy wręcz przerażenia, bólu i cierpienia. W tym przypadku osoba bardzo szuka osoby, która będzie jej figurą rodzicielską.

• Szczęśliwe Dziecko – w tym przypadku pacjent czuje się osobą kochaną, wartościową, jego potrzeby są zaspokojone, a on sam odczuwa satysfakcję ze swojego życia. Czuje się rozumiany i ważny, ma też silne poczucie bezpieczeństwa. Jest to jedyny zdrowy tryb spośród trybów dziecięcych

Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie to kategoria, która zawiera w sobie dwa schematy:

• Wymagający Rodzic – w tym przypadku pacjent czuje, że musi za wszelką cenę i jak najlepiej realizować reguły, normy i wartości, którymi kieruje się w życiu – nawet jeśli są skrajnie surowe i bardzo rygorystyczne. Dąży do perfekcjonizmu za wszelką cenę, ale nigdy nie dorasta do własnych standardów, nigdy też nie jest zadowolony z efektów swoich działań, choć poświęca na to czas i całą swoją energię kosztem wszystkich innych kwestii.

• Karzący Rodzic – osoba w tym trybie jest względem siebie niesamowicie krytyczna, nietolerancyjna czy wręcz agresywna. Nie wybacza sobie błędów, wstydzi się ich i żyje w przekonaniu, że zasługuje na surową karę.

Z kolei wśród Nieadaptacyjnych Trybów Radzenia Sobie wymienia się tryby w zależności od trzech sposobów radzenia sobie ze schematem. Dana osoba może poddać się schematowi, unikać schematu lub kompensować sobie schemat. W przypadku poddania się schematowi mowa o trybach:

• Użalającej Się Ofiary – pacjent czuje ogromny ból, użala się nad sobą, ale nie podejmuje żadnych działań, które mają na celu polepszenie jego sytuacji

• Posłusznego Poddanego – w celu uniknięcia negatywnych konsekwencji – konfliktów, ukarania, odrzucenia – podporządkowuje swoje życie innym. Skupia się na ich potrzebach i oczekiwaniach, a własne spycha na dalszy plan.

Gdy dana osoba stara się Unikać Schematu, przybiera z kolei jeszcze inne tryby:

• Odłączony Obrońca – w tym trybie człowiek całkowicie odcina się od silnych uczuć i emocji. Wychodzi bowiem z przekonania, że mogą one wymknąć się spod kontroli i okazać się bardzo niebezpieczne. Może stać się bardzo pesymistyczny lub cyniczny, odczuwać pustkę wewnętrzną, wycofać się z życia społecznego

• Unikający Obrońca – w tym przypadku dana osoba za wszelką cenę unika wszystkich sytuacji i bodźców, które mogą wyzwolić negatywne emocje i doprowadzić do zranienia samego siebie

• Odłączony Samoukoiciel – tutaj osoba odcina się od bodźców, negatywnych uczuć i emocji i poszukuje ucieczki. Ucieczki szukać może w alkoholu, narkotykach i innych używkach lub aktywnościach autostymulujących – nadmierne zaangażowanie w pracę, seks, gry wideo i wiele innych

• Złoszczący Się Obrońca – pacjent demonstruje swoją złość, często niemal ostentacyjnie. Pod maską złości skrywa inne gnębiące go nieprzyjemne emocje, jak na przykład smutek czy rozpacz. Od Rozzłoszczonego Dziecka różni się tym, że o wiele lepiej kontroluje swój gniew

W przypadku ostatniej kategorii, Nadkompensatora, można wymienić tryby:

• Oszust i Manipulator – taka osoba jest w stanie oszukiwać, kłamać i manipulować innymi, by uniknąć kary, osiągnąć to, czego chce za wszelką cenę lub zaszkodzić komuś innemu.

• Perfekcjonistyczny Nadmierny Kontroler – tutaj dany człowiek chce wszystko trzymać pod absolutną kontrolą, by uchronić się przed niebezpieczeństwem, nawet jeśli niebezpieczeństwo jest urojone i istnieje tylko w jego głowie. Stara się być absolutnie perfekcyjny

• Tryb Ataku i Zastraszania – dana osoba boi się być pod kontrolą innych, nie chce zostać skrzywdzona, więc sama zaczyna kontrolować innych. Jest agresywna, czerpie sadystyczną przyjemność z krzywdzenia innych ludzi, zachowania agresywne są spontaniczne i związane z silnymi emocjami

• Samouwielbiacz – dany człowiek jest przekonany, że jest lepszy od innych. Wywyższa się, popisuje i robi to, co chce, bez zwracania uwagi na innych. Umniejsza też innym, by czuć się jeszcze lepszym

• Poszukiwacz Uwagi – taka osoba za wszelką cenę chce zyskać uwagę innych i przyciąga ją na wiele sposobów – na przykład przez ekstrawaganckie zachowanie

• Drapieżca – pacjent jest skupiony na tym, by wyeliminować zagrożenie. Jest agresywny, ale jego agresja jest zimna i skalkulowana na wyeliminowanie tego, co uważa za ryzyko

• Strofujący Nadmierny Kontroler – tutaj dana osoba stara się kontrolować innych, narzucać im swoją wolę, strofować ich, pouczać, poprawiać. Oczekuje, że będą się zachowywać zgodnie z narzuconymi przez niego standardami

• Paranoidalny Nadmierny Kontroler – tutaj w grę wchodzi nadmierna czujność i podejrzliwość, a także przekonanie, że musi kontrolować i sprawdzać innych, bo inni tylko czekają na okazję, by zrobić coś złego.

Istnieje jeszcze jeden, drugi po Szczęśliwym Dziecku, prawidłowy tryb – Zdrowego Dorosłego. Zdrowy Dorosły to osoba szczęśliwa i pogodzona sama ze sobą. Ma dobrą samoocenę, myśli o sobie pozytywnie i neutralnie, podejmuje zdrowe aktywności i ma dobre relacje z innymi ludźmi.

Kiedy warto wybrać się na terapię schematów?

Czy terapia schematów jest czymś odpowiednim dla Ciebie? Tak naprawdę sam musisz sobie odpowiedzieć na to pytanie. Nie ma bowiem jednej, uniwersalnej odpowiedzi. Jeśli jednak zauważasz, że w Twoim życiu powtarzają się pewne sytuacje, wpadasz w konkretne schematy i zauważasz powtarzający się wzór, który negatywnie odciska się na Twoim życiu – terapia schematów może być faktycznie czymś odpowiednim dla Ciebie. Co może Cię zaniepokoić? Jakie symptomy mogą świadczyć o tym, że terapia schematów przyniesie dobre efekty w Twoim przypadku i pomoże Ci odzyskać radość z życia, a także korzystać z niego w pełni?

• Masz zaburzoną samoocenę – jesteś względem siebie bardzo krytyczny, nie dostrzegasz swoich zalet, gdy się porównujesz to zawsze wypadasz w tych porównaniach niekorzystnie, nigdy nie jesteś z siebie zadowolony

• Masz zaburzenia osobowości – osobowość narcystyczna, osobowość histrioniczna, borderline, zależne zaburzenia osobowości, unikające zaburzenia osobowości i antyspołeczne zaburzenia osobowości czy psychopatyczne zaburzenia osobowości są wskazaniem do terapii, dobre efekty osiąga właśnie terapia schematów

• Zapominasz o swoich potrzebach i skupiasz się wyłącznie na potrzebach innych osób

• Nie jesteś osobą asertywną

• Ciągle odtwarzasz ten sam, negatywny wzorzec w relacjach – wiążesz się z osobami, które Cię krzywdzą, unikasz związków lub szybko się nimi nudzisz

• Nie panujesz nad swoimi emocjami i nie wiesz dlaczego w określonych sytuacjach zachowujesz się w dany sposób

• Jakiś obszar Twojego życia nie wygląda tak, jakbyś tego chciał, ale nie wiesz dlaczego tak się dzieje, coś Cię blokuje przed zmianą Twojego postępowania.

Nie czekaj, nie ignoruj własnych problemów. Terapia schematów jest stosunkowo nowym nurtem terapeutycznym, ale jest w stanie znacząco podnieść komfort Twojego życia – oczywiście, pod warunkiem, że będziesz ciężko pracował razem z psychoterapeutą, by osiągnąć właśnie taki cel.